Gerek Halk gerek Divan edebiyatı mahsüllerinin, bilhassa muhtevaları itibarıyle henüz umumi (genel) ve mukayeseli (karşılaştırmalı) bir şekilde tesbit ve tasnifleri (sınıflandırmaları) yapılmış değildir. Bu yapılabildiği takdirde şekilde bakımından olduğu kadar muhteva cihetinden de edebiyatımızın ne derece mütennevi' ve zengin olduğu görülecektir. Böylece Halk ve Divan edebiyatının müşterek hususiyetlerinin daha iyi tezahür edeceği ve tabii olarak edebiyatımızın bir bütün olduğu husûsunun tevsik edilebileceği, ayrıca dünya edebiyatı muvâcehesinde değerinin ve yerinin daha iyi anlaşılabileceği kanaatindedyiz. Özellikle bu husus, şiirde daha kolay ve daha belirli bir şekilde gözlemlenebilir.

Şiirle doğrudan doğruya ilişkisi olmayan konuların bile şiire mevzu teşkil ettiğini görmekteyiz. Çiçeklerle alakalı şükûfe-name, bahar-name, hayvanlar hakkında hayvan-nâme, yiyeceklerle ilgili sımat-name, giyeceklerle ilgili elbise-name gibi ya da makam veya musiki aletlerinin adlarını, renk isimlerini, sûre ve kitap adlarını, kitapla ilgili tabirleri, hat (yazı) çeşitlerini, şiir tabirlerini muhtevi, aynı zamanda lûgat ve ansiklopedilere kaynaklık edebilecek türden hayli manzum malzeme mevcuddur. Bilhassa lisân-ı mellâhan, ıstılâhat-ı mellâhan (gemici dili, denizci tabirleri), tekellümât-ı kahveci, lisân-ı sıbyan nev'inden şiirler, lisani yönden olduğu kadar ictimai ve tarihi cihetten de ehemmiyetlidirler. Bu türden şiirlerle, hem Halk edebiyatında, hem Divan edebiyatında, destan, türkü veya kaside, gazel vs şeklinde karşılaşmaktayız. Böylece edebiyatımızda, çeşitli isim ve tabirleri ihtiva eden, birkaç beyitte olabileceği gibi başlı başına müstakil bir eser halinde, şiir yazma an'anesinin mevcudiyetini, bu hususun ayrı bir araştırma mevzu olduğunu, bildiğimiz kadarı ile henüz bu konularda fazla bir araştırmanın yapılmadığını söyleyebiliriz.

Lisan-ı Sıbyan (çocuk dili) başlıklı üç manzume tesbit etmiş bulunuyoruz. Bunlardan birincisi hece, diğer ikisi arzu vezniyledir. Divanlar, hassaten şiir mecmuaları sistemli bir şekilde taranabildiği taktirde herhalde daha çok malzemenin bulunması mümkündür. Bu manzumeler, çocukların çat pat konuşmaya başladıkları zaman söyledikleri veya öğrendikleri kelimeleri ihtiva etmektedir. Çocuk diliyle söylenilen ramazan manilerinin bulunması aynı zamanda bu hususun edebi bir tür ve bir gelenek olarak varlığını göstermektedir.

Çocuk dilini meydana getiren kelimelerin bir kısmı çocuk dilinde teşekkül etmekle birlikte onların, daha ziyade anne ve çocuk çevresinin dilinde meydana geldiği söylenebilir. Tesbit ettiğimiz kelimelerin muhtemelen bazıları unutulmuştur. Bazıları mahalli olmakla birlikte, yeni teşekkül edenlerin de yanında büyük bir kısmı, maziden intikalen günümüzde de hayatiyetini devam ettirmektedir.(1) Bunlardan el göğüste olmak: veda etmek gibi bazı kelimeler hareketle ifade edilmektedir. Özellikle, hayvanları tasvif edeen kelimeler, taklidi seslerden meydana gelmiştir(2). Aba, pati gibi kıslatmaların yanında bir kısım kelimeler de cici, mama, amin amin, kuçu kuçu misallerindeki gibi mükerrer hece ve kelimelerden ya da atta, hoppa ve benzerlerinde olduğu üzere şeddeli seslerden teşekkül etmiştir. Attacık, macıcık gibi cak, cık küçültme ve sevgi ifade eden eklerle hasıl olmuş kelimeler de mevcuddur.

Aşağıda çocuk diliyle yazılmış üç şiiri ve belirlediğimiz diğer bazı kelimeleri de ilave ederek bir sözlükçe takdim ediyoruz(3):

Fasl-ı Lisan- Sıbyan

1- Gûş edin her an söyleyem
Bir özge seyran eyleyem
Ey benim ağam efendim
Lisan-ı sıbyan söyleyem

2- Küçükcek uşağa bebek
Patlıcak demektir kötek
Hapıcık derler kapmağa
Nam nam demektir yemek

3- Takye (takke) ye söylerler tat,
Ekmeğe hem de papa
sokağa çıkmağa atta

4- Oyunu el çıp etmektir
Çap çap da hamam demektir
Kınalı kedisi pisi
Kuçu kuçu köpektir

5- iyi cici kaka kötü
uşaklar severler sütü
korkutucu oldu böcü
hem sopaya derler düdü

6- Bu kelam gülecek sözdür
Çocuğu kucakta gezdir
Öpmeğe derler macıcık
Ateşin adı cızdır

7- Uykusudur nenni babam
uyurlar olursa makam
tuhfe dil söyler uşaklar
Mama derler olsa taam

8- At görseler derler dahdah
başın döğmek oldu vah vah,
iki yumrukların urur
birine der ise oh oh

9- alaylar eylesen güler
dünbeleğe tum tum çalar
yalandan ağlayım desen
gözünün yaşını siler

10- iyi şeye derler cici
korkar dersen geldi böcü
bekçiye der tak tak baba
kıh derler olsa kesici

11- el göğüste oldu veda
elini açmaktır dua
çocukların lisanını
ol söyleten Gani Hûda

12- çağırırsan bilir adını
tatlının bilir tadını
rabb'im hatasız eylesin
cümlesinin evladın

Sözlükçe

A-

Aba : abla
Agucuk : gülücük, sevgi ifadesi
Ai ai : eşek
Atta (adda) : sokağa çıkmak
Attacık : veda etmek
Ay dede : ay

B-

Başını döğmek : vah vah
Bebek : küçücek uşak, oğlan
bici bici : yıkanmak
bilibili : tavuk
bir bir (söylemek) : koğulamak
Bö : öküz
Böcü : korkutucu
Bu : su
Budu : su
Buva, buvva : su

C-

Cız : ateş, yakış
Cibben cibbe : eli yüze sürmek
Cici : iyi, güzel

Ç-

Çap çap : hamam
Çeh : bakış
Çip çip : akar su
Çiş : işemek
Çive : ayağa basmak
Çuh çuh : tren
Çüş çüş : eşek

D-

Dada : dâye (dadı)
Dâe : kuş
Dah Dah : at (devab, devvab: üzerine binilen her çeşit hayvan)
Deh Deh : at
Düt : otomobil vs.
Düdü : Sopa

E-

E, e : uyumak
Eh etmek : döğmek
El çıp etmek : oyun
El göğüste olmak : veda etmek
elini açmak : dua

G-

Gak gak : karga
gıt gıt : tavuk
GUlu Gulu : hindi
Gülücük : hande, gülme

H-

Ham ham : ısırmak
Hapıcık : kapmak
Happecik : yemek
Hav Hav : köpek
Hoppa : gezme
Hoppacık : taşra
hov hov : köpek
Huf : sıcak mayı (süt, çay vs)

I-

Inga : ağlamak

İ-

İki yumruğu vurmak : oh oh

K-

kaka : kötü, pis
kıh : kesici nesne
Koka (kuka?) : yumurta
Kucak kucak : gel bana
Kucu : kucak
Kuçu : köpek
Kuçu Kuçu : köpek
Kukuriku : horoz

M-

Macıcık : öpmek
Mahhacık : öpüş
Mama : taam, yemek
Me : Kuzu, koyun, keçi
Mini mini : küçücük
Mo : İnek
Mö : inek
Muç : öpücük

N-

nam nam : yemek yemek
Nemnecik : taam, yemek
Nen Nen : uyku
Nenni babam : uyku

O-

Oş Oş : köpek

Ö-

Öcü öcü : bed sada
Övve : ?

P-

Papa : etmek (ekmek)
papacık : yemek
pat eylemek : döğmek
Patacık, patıcak : kötek
pati : ayak, patik
Pepe : ekmek
Pis : kedi
Pisi : kedi
Piş piş : uyumak
Popo : kıç

T-

Tata : takye
tak tak baba : bekçi
tak tak koca : bekçi
tatıcak : yatırmak
tay tay : ayakta durmak

U-

uhu : uyku
uuv : zehirli böcek

Ü-

Üürü : horoz

V-

Vak vak : ördek, kaz
Vırak vırak : kurbağa
Vız vız : arı

(1) Mesela: ....
Geh agucuk ile verdi ağu
Aldattı onu misal-i âhû
.......

Şakir Aşkıyye (telifi: 1210/1795-1796, Süleymaniye KTP. H. Mahmud Ef.bl.)
(2) Bülent Alpagut "Hayvan Ad ve çağırmaları Hakkında" TFA, 1969,
(3) Uyusun büyüsün yavrum
Cicilerini giysin yavrum
Tıpış tıpış yürüsün de ninni,
Hoppala gitsin de nini
E...e...e...
(Nedim, Orta, "Van Yöresinde Söylenen Ninniler" TFA, İstanbul, 1976)

* Prof. Dr. Amil Çelebioğlu, Eski Türk Edebiyat Araştırmaları sayfa 489