Tehlikeli Alakasızlık: Meraksızlık

Hece'nin 141. sayısı "Tehlikeli Alaka: Edebiyat ve Deneysellik" dosyasına ayrılmış. Dosyada yer alan yazıların çoğunluğu "edebiyat ve deneysellik" arasındaki ilişkiye, olumlu yaklaşıyor gibi görünüyor. Her ne kadar bu bir değerlendirme yazısı olmasa da, yine de gözüme çarpan ufak tefek birkaç konuyu ben de hatırlatayım.

Dosyada yer alan yazıların çoğunun olumlu bir bakış sergilemesi ve bunu yaparken, edebiyat ile deneyi birbirinden ayrı değil, birbirine yakın hatta içiçe kavramlar olarak görmeleri sevindirici. Zira, deneyi, edebiyatın uzağında bir yerlerde görenler son zamanlarda eleştirinin, yazının canına okudular. Modernizm öncesi / Modernizm sonrası ve Post-Modernizm gibi dönemlerin, yazılarda çoğu kez görünmesi, bir bilincin doğduğunu da gösterir. Gerçi bu bilinç, modern-olan yüzünden değil, post-modern olandan kaynaklanıyor. Çünkü onun retoriğini kullanıyor, ama eksik kullanıyor.

Örneğin insanlar, Somut Şiiri, OLiPo'yu postmodern sanıyorlar. Oysa bunlar gayet modern girişimlerdir. Sitüasyonizm, lettrizm vb kısmen dada motoru ile çalışan, hala yazara, yazana bakan, bir yönü ile de yazılanla ilişkiye girmeye çalışan girişimlerdir. "Yazılan" burada "okunan" ile aynı şey değildir, olamamaktadır. Yani arada bir fark vardır her zaman. Bu farkı zaten kavramsallaştırmaya çalışan, başta Derrida olmak üzere bir çok kişi/yönelim mevcut. Ama benim değinmek istediğim biraz daha farklı.

Şöyle ki, fizikte, 20. yüzyıl başlarında, çok önemli gelişmeler oldu. Bu gelişmeler, maddî ve madde-ötesi dünyanın da anlaşılması açısından ufuk açıcı sonuçlar doğurdu. Bazı ikilikler ortaya çıktı. Örneğin ışık denen şeyin, bazı durumlarda "parçacık", bazı durumlarda "dalga" olarak hareket ettiği gibi şeyler. Bunlar, elbette çok katı Newtonyen dünyanın, determinstik kalıplarında bazı çatlaklara yol açtı. Bu, ilerleme miydi yoksa gelişme mi? Orası henüz belli değil. Ama, şurası kesin ki, "belirsizlik, görelilik, referans noktası, başlangıç noktası, mekan, zaman" gibi çok kesin olduğu düşünülen şeyler, biraz sallantıya uğradı. Örneğin "ölçtüğümüz için sonucun sürekli değiştiği" fikri var önümüzde. Yani sonuç (outcome) ölçtüğümüz için değişiyor. Örneğin kaos teorisine göre, herhangi bir ülkenin sınırlarını belirleyen o hat, tam olarak ölçülemez vs. Bu ve bunun gibi bilimsel bilgiler, sanatsal bilginin gelişmesine oldukça büyük katkılar sağladı. Fiziki evrenin görünüşü hakkında artık daha fazla şey bilme eğilimindeyiz, Dünya'nın var olması bile Varlıkbilim açısından tuhaf bir önkabul olmaya başladı, şöyle ki, Dünya belki de Varlık'ın kendisi idi. Matematik, onca sağlam köprü inşaatına rağmen, kesinliksizliklerin odağı olmaya başladı. Modern Bilim bir torso kaymasına, bir odak değişikliğine uğramaya başladı.

Bu ara bilgiye ihtiyaç duymamın nedeni, şeylerin "neden öyle olduklarını" sorarken, çektiğimiz sıkıntıların edebiyat eleştirisi açısından bizi oldukça dar bir alana hapsettiğini görmem. Bir kere hiç bir sistem, kendi başına değerlendirilemez. Ayrıca kendi başına, diğer şeylerden, olaylardan uzak tutulan sistemler de, zaten "sonucu değiştirecek bir ölçme yöntemine" sahiptir. Bunun karşısında ise Masif Edebi Türler, Katı Yorumlamalar ve Ara Katmanlara sıkışıp kalmış edebiyat tarihi önümüzde endam etmeye başlıyor.

Hece ile birlikte birçok edebiyat kişisi sonucu değiştirmeye, manipüle etmeye çok açık bir yöntem kullanıyorlar. Tarihe bakmak! Ve tarihe bakarken, örneğin sadece Edebiyat tarihine bakıyorlar, sanki edebiyat tarihi kadiri mutlak bir disiplinmiş gibi. Oysa, şunu düşünebiliriz, baktığımız anda bile sonucu değiştirecek durumdayız. Kaldı ki baktığımız yer/konum, bakarkenki hızımız ve bakmaya eğimli kılan meraklarımız da bizi belki de "istediğimiz bir sonuca" doğru götürecek. Ayrıca edebiyatta ileri/geri hareketler, işte böyle anlarda, daha da can yakıcı hale geliyor, yazarın dikkatsizliği yüzünden. Çünkü daha hiç daktilo görmemiş bir Blake ile, daktilodan başka hiç bir şey kullanmamış şairler arasındaki farkı anlayamaz hale geliyoruz. Yani sanki edebiyatçılar, şairler, bazı temel önşartlar ile önümüze geliyor ve bunların tarihsel olarak yaşadıkları zamanın sağladığı gündelik ile ilişkileri hep aynı yerden başlıyor ve bitiyor.

Oysa, gündeliği belirleyen şey, edebiyatçının kendisi filan değil. Bambaşka, çok daha devasa bir yumaktan bahsediyoruz. Edebiyatçılar bizlere kendilerini, gayet otantik insanlar olarak gösterme eğilimindedirler -belki de çoğu öyledir. Ama bu "sonucu" değiştirecek bir ölçme hatasını da baştan kabul etmek demek değil midir? Bugünün imkanları, imkansızlıkları ile geçmişi değerlendirmeye çalışırken, sanki edebiyatın tarihi aurası, yüzleri, merakları, bilinçleri, aletlerl ve mekanları silip süpürüyor.

Hepimiz edebiyatçının, edebiyat tarikatının bir üyesi olduğunu düşünüyoruz. Şairler genelde teknoloji ile kurdukları ilişkinin, bilim ile yakınlıklarının ve herşeyi, lirik/epik bir mercekten bakmaya yönelten insanî şartların tek düzeleştirici etkilerinden müzdariptirler. Sanki onlara uyan eleştirmen de, bir çöpçü balığı gibi, kumların arasında eşeleye eşeleye birşeyler çıkarmaya uğraşır. Örneğin eleştirmenlerimiz, ellerinde o kadar imkan varken, neden daha zengin bilgilerle dolu değilirler? Neden sosyolojinin, elektroniğin, felsefenin ve gündeliğin tarihini biraz daha sıkı araştırmazlar? Bu fazladan bilgiler, onlara, şairden bir adım öteye ve bir adım geriye gitmeye sağlamaz mı?

Hece'de -diğerlerinden elbette daha çok daha ileride bir algı- mevcut. Yazılan yazıların hepsi, dosyanın nesnesi ile ilişkiyi girmiş, en azından görsel şiir örnekleri, somut şiir örnekleri ve bunlarla ilgili tarih biliniyor. Ama bu, yeterli değil. Benim için de yeterli değil, çünkü ben Hece'den ve diğer dergilerin bu konulardaki eleştirilerinden, dosyalarından çok az şey öğrendim. Önümü, ufkumu açabilecek tek şey, "iyi niyet" oldu, önümü kapatmaya çalışan şeyin de "kötü niyet" olması gibi.